«Եթե Երկիրը դառնա գերեզմանոց, վերջինը, որ ծաղիկ կդնի, միևնույն է հայ կլինի»։

Հրանտ Մաթևոսյան

Ահա այսպես էր նշանավոր գրողը նկարագրում իր հիացմունքն ու սերն իր ժողովրդի և հայրենիքի նկատմամբ։ Եթե ետ նայենք և ուսումնասիրենք այսօր աշխարհի ժողովուրդների պատմությունն ու անցած ուղին, վստահաբար կնկատենք, որ շատ քիչ հնագույն ժողովուրդներ են կարողացել պահպանել իրենց գոյությունը և հասնել 21-րդ դարին։ Հայ ժողովուրդը պատկանում է այդ յուրահատուկ ժողովուրդների խմբին։

Դարեր շարունակ այս ժողովուրդը, իր արդար պայքարը մղելով, շարունակել է ձգտել և պայքարել իրեն հասանելի վայրի համար արևի տակ։ Հայ ժողովուրդը իր պատմության ընթացքում բազմիցս ապրել է վերելքներ և անկումներ՝ պայքարելով իր կրոնը, հավատքը և ազգային ինքնությունը հաստատելու ու պահպանելու համար։

Հայ ժողովրդի պատմության գրեթե բոլոր էջերը թաթախված են արյամբ, և մինչև այսօր էլ ազգը շարունակում է ամուր կանգնել՝ իր զավակների կյանքի գնով։ Անսահման սերը հայրենիքի նկատմամբ, անխախտ հավատքը դեպի Աստված և լավ կյանքի հույսը՝ անգամ մթին ժամանակներում կենդանի մնալով, լուսավորել են անորոշ ապագան։ Հայերը աշխարհի ամենահին ժողովուրդներից են, իսկ Հայաստանը՝ ամենահին երկրներից մեկը։

Հայոց ցեղասպանությունը. վերապրածները հիշում են 100 տարի առաջ տեղի ունեցած իրադարձությունները

Պատմության բեմահարթակում շատ ժողովուրդներ են եկել և հեռացել՝ անհետանալով առանց հետքի ու մոռացության մատնվելով իրադարձությունների կոլորիտում։ Իսկ Հայաստանը մնացել է ամուր արմատներով կապված իր հողին։ Հայ ժողովրդի հարաբերությունները հարևան երկրների հետ, մեղմ ասած, երբեք բարեկամական չեն եղել։

Բայց ոչ մի ժողովուրդ հայ ժողովրդի նկատմամբ այդքան ատելությամբ լցված չի եղել, որքան թուրք ժողովուրդը։ Այս ատելության հիմնական պատճառը և դրդապատճառը մինչ օրս մնում են հ загадка (գաղտնիք) հայ ժողովրդի համար։ Հենց այդ անսակարկ և անթույլատրելի ատելությունն էլ առաջացրեց 1915 թվականի զանգվածային սպանությունները։

Հայոց ցեղասպանության սկիզբը և դրդապատճառը

1915 թվականին աշխարհը ապրում էր իր պատմության ամենաարյունալի ժամանակաշրջաններից մեկը՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի սոսկալի փուլը։ Մեծ տերությունները պատերազմում էին իրար դեմ՝ յուրաքանչյուրը ձգտելով դառնալ աշխարհի տիրակալը։

Հայ ժողովուրդը, պետականություն չունենալով և հանդիսանալով այս մեծ տերությունների হাতে խաղալիք, դեռ չէր գիտակցում, որ իր պատմության ամենաարյունալի ժամանակաշրջանն է հասունանում։

Օսմանյան կայսրությունում իշխանության եկած երիտթուրքերը մանրակրկիտ ձևով ծրագրել և պատրաստել էին Օսմանյան կայսրությունում ու Արևմտյան Հայաստանում բնակվող հայ բնակչության տեղահանությունը և ջարդերը։

Հայոց ցեղասպանությունն իրականացվեց մի քանի փուլերով՝ հայ զինվորների զինաթափում, տեղահանություններ, ապա զանգվածային սպանություններ։

Տեսականորեն ջարդերը սկսվել էին դեռևս 1894 թվականին, սակայն լայնամասշտաբ կերպով դրանք իրականացվեցին 1915 թվականից։ Օսմանյան կայսրությունը, իր թուլացած վիճակի մնացորդները ամեն կերպ պահպանելու փորձելիս, որդեգրեց պանթուրքիզմի քաղաքականություն՝ նպատակ ունենալով երկրի սահմանները հասցնել մինչև Չինաստան, միավորել թուրքերեն խոսող ժողովուրդներին և ստեղծել «Մեծ Թուրքիա»։

Հայերին դիտում էին որպես իրական և լուրջ սպառնալիք, ինչպես նաև խոչընդոտ այս քաղաքական ծրագրի իրականացման ճանապարհին։

Օսմանյան երիտթուրքերը Առաջին համաշխարհային պատերազմի իրավիճակը օգտագործեցին՝ իրենց սարսափելի գործողությունները հետագայում հասարակության առաջ ներկայացնելու որպես պատերազմի ընթացքում իրականացված պաշտպանական ռազմական գործողություններ։ Ի վերջո, ո՞վ է մտածում կամ հոգում անմեղ զոհերի մասին, երբ պատերազմն ավարտվում է։

Ջարդերի ծրագիրը ներառում էր զանգվածային ձերբակալություններ, որոնք սկսվեցին Կոստանդնուպոլսում՝ սպանդի առաջին իսկ օրերից։ Ձերբակալվածների թվում կային հ 영향 ունեցող հայեր՝ հիմնականում մտավորականներ և արվեստագետներ, որոնք կարևոր և երևելի դիրքեր էին զբաղեցնում հասարակության մեջ։

Երկրորդ փուլը սկսվեց 60,000 հայ տղամարդկանց զորակոչով թուրքական բանակ, որտեղ նրանք ենթադրվում էր, թե պետք է կռվեին Թուրքիայի համար։ Սակայն այդ 60,000 հայ զինվորները հետագայում դաժանաբար և դավադրաբար սպանվեցին իրենց թուրք զենքակիցների կողմից։

Ջարդերի երրորդ փուլը ներառում էր հայ կանանց, երեխաների և ծերերի տեղահանում դեպի Սիրիայի անապատ, որտեղ նրանց նույնպես սպանում էին։ Նրանց մեծ մասը մահանում էր ճանապարհին՝ սովից, հյուծումից և տառապանքից։ Շատ կանանց և աղջիկների ենթարկում էին սեռական բռնության։ Տասնյակ հայեր բռնի կերպով իսլամացվեցին։

Հայ ժողովրդի ցեղասպանությունը՝ մարդկային կորուստների և ապրած տառապանքների տեսանկյունից, տեղի ունեցավ երեք հիմնական փուլով։ Սակայն վերջին փուլն է, որ ձգեց անպատժելիության երևույթի սկիզբը և դարձավ հետագա համաշխարհային ոճիրների պատճառ ու դրդապատճառ։ Վերջին փուլը վերաբերում է թուրքական իշխանությունների՝ մինչ օրս շարունակվող լիակատար ժխտմանը իրենց անմարդկային գործողությունների, ջարդերի և զանգվածային սպանությունների։

Օգտագործելով իր հակահայկական քարոզչության մեքենան՝ թուրքական իշխանությունները բոլոր հնարավոր միջոցներով փորձում են տեղի ունեցածը ներկայացնել որպես սովորական ռազմական գործողություններ։ Այդ ընթացքում աշխարհը, իր անտարբերությամբ, առավել ևս նպաստում է դրան՝ չգիտակցելով, որ յուրաքանչյուր անպատժելիություն ծնում է նոր և ավելի սարսափելի ոճրագործություններ։

Ապրիլի 24-ը՝ ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր

Ապրիլի 24-ը նշվում է որպես 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանության անմեղ զոհերի հիշատակի օր։ Այդ օրը յուրաքանչյուր հայ՝ աշխարհի որ կետում էլ լինի, խորը վշտով և հոգու ցավով է հիշում այդ օրը՝ իր սրտում կրելով արդարության հասնելու ձգտումը։ Քչերը գիտեն, թե ինչու հենց ապրիլի 24-ն է ընտրվել որպես հիշատակի օր։

Ապրիլի 24-ինԱպրիլի 24-ին հայ մտավորականներն էին ձերբակալվում և դաժանորեն սպանվում։ Օսմանյան կայսրության ծրագրի առաջին փուլում հենց հայ մտավորականներն էին հիմնական թիրախը, քանի որ ժողովուրդը առանց իր մտավորականների դատապարտված է կործանման և վերացման։

Ահա թե ինչու ապրիլի 24-ը սահմանվեց որպես հիշատակի օր։ Կյանքը հավաստում է, որ հայ ժողովուրդը բնատուր շնորհք ունի մեծ գեղանկարիչներ, գրողներ, գիտնականներ և ստեղծագործողներ տալու գործում։ Թեպետ Մեծ Եղեռնի ընթացքում մոտ երկու հարյուր հայ մտավորականներ սպանվեցին, հայ ժողովուրդը, այնուամենայնիվ, աշխարհին տվել է բազմաթիվ այլ մեծ մտածողների, որոնց շնորհիվ հայկական արվեստը, մշակույթը և պատմությունը դարձել են լսելի և ճանաչված ամբողջ աշխարհում։

Մեծ Եղեռնի զոհերի թվում կային այնպիսի երևելի հայեր, ինչպիսիք էին Դանիել Վարուժանը, Գրիգոր Զոհրապը, Սիամանթոն, Ռուբեն Զարդարյանը և շատ այլ նշանավոր գործիչներ։ Կոմիտասը՝ հայկական երաժշտության Մեսրոպ Մաշտոցը, տեսնելով այդ սարսափները, խելագարվեց և ի վերջո մահացավ Փարիզի հոգեբուժարանում։

Հայ ժողովրդի ջարդերի ժխտումը կամ անպատժելիությունը ծնում է նոր և ավելի սարսափելի հանցագործություններ։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո ողջ մնացած և տարբեր երկրներում ապաստան գտած հայերը սկսեցին համընդհանուր պայքար՝ աշխարհին հայտարարել իրենց ժողովրդի դեմ կատարված ոճիրների մասին և հասնել մեղավորների արդարացի պատժին համաշխարհային չափանիշներով։

Սակայն դժբախտ հայ ժողովուրդը դեռ չէր գիտակցում, որ իր պայքարը կձգվի մեկ դարից ավելի՝ առանց ստանալու իրեն հասանելի արդարությունը և փոխհատուցումը։

Հայոց ցեղասպանության օրը առաջին անգամ պաշտոնապես նշվեց 1965 թվականին՝ Սովետական Հայաստանում, Մեծ Եղեռնի 50-րդ տարելիցին։ Մինչ օրս ամբողջ հայ ժողովուրդը շարունակում է սպասել արդարադատությանը և փոխհատուցմանը։ Սակայն աշխարհի ականջները կարծես փակ են՝ չցանկանալով լսել կամ պատասխանատվության ենթարկել կատարած ոճիրների հեղինակներին։

Հայ ժողովրդի դեմ կատարված ոճրի անպատժելիությունը դարձավ հող նախապատրաստող 20-րդ դարի երկրորդ ողբերգության՝ հրեաների ցեղասպանության համար։

1939 թվականին Լեհաստան ներխուժելուց առաջ գերմանական բանակի հրամանատար Ադոլֆ Հիտլերը իր զորքին դիմեց այս խոսքերով՝ «Հարձակվեք, հարձակվեք — ի վերջո, ո՞վ է հիշում Հայոց ցեղասպանությունը»։ Ցանկացած անպատիժ հանցագործություն, որպես կանոն, ծնում է նոր, ավելի սարսափելի և դաժան գործողություն։

Սակայն տեսնում ենք, որ հրեաների ջարդերը դատապարտվեցին, ընդունվեցին և ճանաչվեցին համաշխարհային հանրության կողմից, իսկ հրեաներն իրենց կրած տառապանքների շնորհիվ ներկայացվեցին որպես զոհեր ու դարձան Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի խորհրդանիշ։ Այս դեպքում ինչո՞ւ աշխարհը կարեկցեց հրեաներին, բայց խուլ մնաց հայերի ողբերգական ձայնին։

Պատասխանը ավելի քան ակնհայտ է՝ քաղաքական շահ։ Աշխարհի մեծ տերությունները համախմբվեցին Գերմանիային պատժելու նպատակով և Հոլոքոստը օգտագործեցին՝ Գերմանիային ծնկի բերելու և այն կործանելու համար։

Գերմանական ժողովուրդն ու կառավարությունն ընկալվեցին որպես ագրեսորներ և հանցագործներ, մինչդեռ հրեաները՝ որպես տառապած զոհեր։ Այս միջավայրում հայերի անդադար ջանքերն անպտուղ մնացին և արձագանք չգտան։ Իսկ ինչ էր մնում անել։ Բնականաբար՝ արդարությունը սեփական ձեռքով իրականացնել։

Արդարության հասնելը սեփական ճանապարհով

Հայոց ցեղասպանությունն ունի մի քանի խորհրդանիշներ՝ իրական մարդիկ, որոնք իրենց արարքներով դարձան այդ խորհրդանիշները։ Աշխարհի յուրաքանչյուր հայ, երբ լսում է անունը Սողոմոն Թեհլիրյան՝ լցվում է անսահման հպարտությամբ և հիացմունքով։ Թեհլիրյանը վրեժի մարմնավորումն է՝ մարդ, որը արեց մի բան, որ այն ժամանակ թվում էր անհնարին։

Հասկացելով, որ դիվանագիտական ուղիներով արդարություն ստանալն անհնար է, հայ վրիժառուն որոշեց արդարությունը իր ձեռքով իրագործել և պատժել ցեղասպանության հիմնական կազմակերպիչներից մեկին՝ Թալեաթ փաշային։որը այդ ժամանակ գտնվում էր Բեռլինում։ Սողոմոնը ցեղասպանությունից փրկված էր և ականատես էր եղել իր ընտանիքի սպանդին։ Մասնակցելով «Նեմեսիս» գործողությանընրան հանձնարարել էին սպանել Թալաթ փաշային։

Բեռլինի Շարլոտենբուրգ շրջանում Թեհլիրյանը մեկ կրակոցով սպանեց հանցագործին՝ դառնալով վրեժի խորհրդանիշ հայ ժողովրդի համար։ Ավելի ուշ Թեհլիրյանը արդարացվեց գերմանական դատարանի կողմից։

Ցեղասպանության հետքերը 21-րդ դարում

Թուրքական ազգը, որը մինչ այսօր խոր ատելություն է տածում հայ ժողովրդի նկատմամբ, շարունակում է ապրել այդ զգացումով՝ անգամ Ադրբեջանը միավորելով այդ գաղափարի շուրջ։ Թվաց, թե նրա գոյության համար մղվող պայքարը ավարտվել է հայ ժողովրդի հետ, սակայն ժամանակը ցույց տվեց, որ թուրքական ազգը չի շեղվել իր նպատակից և չի մոռացել իր պանթյուրքիզմի գաղափարախոսությունը։

Միգուցե 21-րդ դարում ուղղակի ջարդ մատուցելը հայերի դեմ մի փոքր դժվար կլիներ, այդ պատճառով Թուրքիան որոշել է անել դա Ադրբեջանի միջոցով։ 2020 թվականի հայ-ադրբեջանական պատերազմի գլխավոր «պատրոնը» Թուրքիան էր, որը անընդհատ զինում էր իր եղբայրական հարևան պետությանը և ուղարկեց այն՝ ոչնչացնելու հայ ժողովրդին՝ Լեռնային Ղարաբաղի հարցը որպես պատրվակ օգտագործելով։ Ադրբեջանի զինամթերքի մեծ մասը ուղիղ Թուրքիայից էր գալիս։

Ուղղակի՝ պատերազմի հիմնական հրահիրը Թուրքիան է, որը դարեր շարունակ հետապնդել է միայն մեկ նպատակ՝ հայերին Կովկասի տարածաշրջանից վերացնելը և բոլոր մուսուլման ժողովուրդներին միավորելը։

Իր երկարատև երազանքի ճանապարհին Հայաստանը և հայ ժողովուրդը նման են կոկորդում մնացած հացի կտորի, որը հրաժարվում է կուլ գնալ։ Այդ պատճառով Թուրքիան ընտրում է այլընտրանքային ուղի՝ օգտագործելով Ադրբեջանին որպես իր գործիք։

Թուրքական քարոզչական մեքենան մինչ այժմ էլ ժխտում է տեղի ունեցած ցեղասպանությունը և ներկայացնում է հայերին որպես ագրեսիվ ազգ։ Դարաժամ պայքարից հետո էլ հայ ժողովուրդը չի կորցրել իր հավատը և շարունակում է հույս ունենալ, որ աշխարհը անտարբեր չի մնա իրենց ցավին, տառապանքին և տանջանքին։

Խաչով ու սրով զինված սերունդները, որոնք դարերով հաղթած և անպարտ են հասել մեր օրերին, ունեն իրավունք լինել վկաներ և վայելել արդարության համը։ Նրանք ունեն իրավունք պահանջել պատիժ այն պետության համար, որը մեկ ու կես միլիոն անմեղ զոհին դատապարտեց դաժան և անարդար մահվույն։

Ցեղասպանության հետևանքով այսօր 10 միլիոն հայեր ցրված են ամբողջ աշխարհում՝ հույսով, որ մի օր կվերադառնան հայրենիք, այն հայրենիք, որը վերցվել է նրանցից ավելի քան դար առաջ, հայրենիք, որը պետք է տեսներ մեկ այլ գարուն, գարուն, որը մնաց անավարտ և ներկվեց անմեղ մարդկանց արյան ու տառապանքի գույներով։

21-րդ դար, 2023 թվականի ապրիլ—Բոլոր հայերը մինչ օրս սպասում են արդարության։

Եթե ուզում ես, ես կարող եմ նաև պատրաստել… Ավելի մշակված, հոսուն տարբերակ ուժեղ անգլերենով Համապատասխանի է հրապարակման կամ հոդվածի համար՝ պահպանելով բոլոր բնօրինակ իմաստն ու զգացմունքային ինտենսիվությունը։ Ցանկանո՞ւմ ես, որ ես դա անեմ։

News